Designer's Ethical Responsibility and Ethical Design
by Ahmet Atak & Aydın ŞIK
چکیده
طراحی روی کل طول عمر یک محصول تاثیر می گذارد. انسان ها در محیط خود ایده هایی را برای رفع نیازهای خود طراحی می کنند. افراد برای خلق محصولات و توانایی های آنها از اشیاء و رویدادهای مختلف در طبیعت الهام گرفته و از آنها برای افزایش قابلیت های طراحی خود استفاده می کنند.
با افزایش جمعیت انسانی، افزایش نیاز به محصولات و استفاده خطرناک از آنها، چالش های اخلاقی نیز افزایش یافته است. خطرات موجود در طرح های غیراخلاقی اکنون به تمام سطوح زندگی بشر رسیده است. محصولات بدون در نظر گرفتن اصول اخلاقی به بازار عرضه شده اند و در بسیاری از آنها به جای منفعت برای بشریت فقط هدف مادی دنبال شده است.
این مقاله برای طراحان محصول که هدفشان طراحی و توسعه یک محصول است، در جهت کمک به آگاهی از این مهم که محصول باید مورد آنالیز ریسک و تحلیل شاخص های اخلاقی نیز قرار بگیرد، متمرکز شده است. وظیفه اصلی این مقاله این است که طراحان را قادر سازد تا گفتمان پیرامون مفاهیم اخلاقی طرح های خود را توسعه دهند. در این راستا، آگاه ساختن طراح بر داشتن مسئولیت اخلاقی در قبال طرح های خود مد نظر است. همچنین درک این مهم که نه فقط اولین هدف طراحی اخلاقی حفظ ایمنی و آسیب نرساندن به انسان است، بلکه طراحی آنچه برای او مفید است نیز در اولویت است.
طراحی و اخلاق برای رفع نیازهای انسان وارد زندگی انسان شده و از طریق تعامل با محیط تکامل یافته است. مردم در دوران ماقبل تاریخ نیازهای خود را با ساخت ابزارهای مختلف برای سرپناه و شکار برآورده می کردند. اشتیاق آنها به زیبایی شناسی و هنر در شیوه بیان آن محصولات آشکار است. این اشتیاق به هنر و زیبایی، زمینه را برای خلق طرح های زیبا و زیبایی شناختی فراهم کرد. طراحی های خوب در کنار توسعه اطلاعات و فناوری پیشرفت کرده است. با این حال، انسان ها هر چه بیشتر به دست آورده اند، آرزوی تسلط بر طبیعت در آن ها افزایش پیدا کرد. این جاه طلبی باعث تسلط بیشتر آنها در زمینه طراحی شده است. و در عین حال، فراموش کرده است که جهان دارای منابع محدود است. رویکردی خودخواهانه در پیش گرفتند و نمی خواستند فکر کنند. و در نتیجه ی آن این به یک مشکل جهانی تبدیل شده است. به عنوان مثال، با افزایش آلودگی محیط زیست، کاهش منابع، وسایل نقلیه خودران، هوش مصنوعی، رباتیک، کارخانه‌ها و حمل‌ونقل مستقل، خانه‌ها و لوازم خانگی مستقل، مردم ناسالم و چاق شده اند.
انسان ها همچنان یک مشکل اخلاقی هستند.
Metzle به ضرورت مسئولیت اخلاقی اشاره می کند: محافظت از زمین به اندازه بهره گیری از محیط زندگی و پرهیز از رفتارهایی که تعادل طبیعی او را به هم می زند، مهم است. نگهداری محیطی برای زندگی برای همه موجودات زنده برای نسل های آینده یکی از مهمترین وظایفی است که بر عهده انسان است.
2014 Torunoğlu ، در یک سخنرانی با عنوان "اخلاق محیط زیست و مهندسی محیط زیست" در مورد رابطه طراحی و اخلاق صحبت می کند و آن را زیر سوال می برد. او از مردم می خواهد که امروز درباره این معضلات فکر کنند و خود را در برابر سوالات چالش برانگیز قرار دهند:
کارخانه خودروسازی؟ مزرعه سیب زمینی؟ (وسایل نقلیه خودران افرادی را تولید می کنند که راه نمی روند، ناسالم و چاق هستند. اما کارگران مزارع سیب زمینی متوقف نمی شوند. آنها همیشه در حال حرکت هستند، بنابراین سالم زندگی می کنند.)
انرژی؟ رودخانه ها؟ (انرژی حاصل از سوخت‌های فسیلی زندگی ما را آسان‌تر می‌کند، اما باعث آلودگی هوا می‌شود. انرژی‌های تجدیدپذیر از رودخانه‌ها سازگارتر با محیط زیست هستند.)
ماشین ظرفشویی؟ جنگل ها؟ هر دو؟ (ماشین ظرفشویی زندگی ما را آسان می کند. متاسفانه مواد شوینده ظرفشویی برای محیط زیست و جنگل ها مضر است.)
آیا می توان جنگ را زیر سوال برد؟ آیا طراحی ابزار جنگ اخلاقی است؟
آیا سهیم شدن در تجارت هایی که در جنگ ها پدید می آیند، اخلاقی است؟
آیا انسان-محور اخلاقی است؟ یا زندگی-محور (برای محافظت از هر نوع زندگی ای)؟ یا هر دو؟
Torunoğlu همچنین بر مسئولیت اخلاقی طرح ها برای مردم و محیط تأکید می کند:
حقوق طبیعت باید موضوع پروژه و فرآیند طراحی باشد. مهندسی نباید شاخه ای از علم باشد که فقط با استفاده از راه حل های فنی به دنبال کسب بیشترین سود باشد. به عنوان یک ارزش، قاعده غالب باید رویکرد پیشگیری از آلودگی باشد، به جای اینکه راه حل یک آلاینده جدید شود.
ما باید بپرسیم که چه چیزی می خواهیم. طراحی از یک ایده شکل می گیرد و سپس به هندسه و محصول تبدیل می شود. در مرحله اولیه، اگر طراح رفتار اخلاقی را یک ضرورت بداند، در نهایت می‌توانیم دنیای بهتری را برای فرزندانمان بگذاریم، بدون اینکه آسیبی به آنها وارد شود.
از نظر طراحی اخلاقی، دشوارترین بخش طراحی ای است که زندگی را از بین می برد.
طراحی سلاح، یکی از قدیمی ترین، پایدارترین و بادوام ترین مکانیسم هایی است که می توان از آن در جنگ ها استفاده کرد. آنچه در مورد دفاع کردن غیراخلاقی است این است که دانشمندان و مهندسان ابزارهایی را طراحی، اختراع و آزمایش کرده اند که در نهایت منجر به از دست دادن جان انسان ها می شود.
کلاسیک ترین مثال "بمب اتمی" است. در سال 1945، بمب اتمی برای مدت طولانی چه از نظر علمی و چه از نظر اخلاق فنی مورد مطالعه قرار گرفت. آیا دانشمندان مسئول بمب‌های اتمی استفاده شده در هیروشیما و ناکازاکی هستند یا خیر. اساس این مناظره های علمی این اصل بود که هیچ کس را نمی توان در قبال کاری که شخص دیگری انجام می دهد مسئول دانست. دانشمندانی که روی پروژه منهتن کار می‌کردند یک هدف داشتند: توسعه یک ابرسلاح اتمی که به ایالات متحده در پیروزی بر قدرت‌ها در طول جنگ جهانی دوم کمک کند. (این پروژه در نتیجه آگاهی آلبرت انیشتین مبنی بر اینکه آلمان در حال توسعه تسلیحات اتمی است انجام شد). وسرانجام لزوم استفاده از بمب اتمی قبل از اینکه توسط سربازان تایید شود توسط سیاستمداران تصمیم گرفته شد. از توسعه بمب اتمی تا انفجار آن، مراحل زیادی وجود داشت که دانشمندان و مهندسان نتوانستند در مورد آنها مشارکت کنند و یا تصمیم بگیرند.
بسیاری از وظایف مربوط به یک محصول، مانند مطالعات علمی، تعریف الزامات، طراحی، تولید، آزمایش، اجرا، خدمات و پیگیری چرخه عمر نه فقط توسط یک فرد، بلکه توسط گروه های مختلف شغلی انجام می شود. در برخی موارد، تفکیک این وظایف از یکدیگر آسان نیست. بسیاری از تکالیف نه تنها توسط یک فرد، بلکه با مشارکت مشترک متخصصان رشته های مختلف انجام می شود. علاوه بر این، در برخی موارد، در حالی که تحقیق و توسعه در یک سو و تولید و استفاده از چیزی در سوی دیگر است، جدا کردن آنها از یکدیگر آسان نیست.
1989 Krohn و Weyer تصریح کردند: ریسک های یک تحقیق، ریسک های جامعه است. راه دیگر بیان این است: «طراحی و مهندسی غیر اخلاقی جامعه غیر اخلاقی را رقم می زند».
پیش از این، قواعد اخلاقی صرفاً مبتنی بر انگیزه‌های مذهبی و ملی بود، در حالی که باید ارزش‌ها و قواعد بشردوستانه صنعتی همراستا با پیشرفت‌های صنعتی و ارتباطات مورد توجه قرار بگیرند. برای این منظور نهادها و سازمان های اخلاقی ملی و بین المللی مختلفی پدید آمده اند.
اولین نمونه از قوانین حرفه ای مورد استفاده در زمینه پزشکی در سال 1793 بود، اما قوانین اخلاقی برای مهندسی توسط اتاق مهندسان برق آمریکا در سال 1912 صادر شد. مسائل اخلاقی در فعالیت های مهندسی در ابتدا توسط خود مهندسان مطرح شد. به عنوان مثال، فردریش دساور (Friedrich Dessauer) (1926) بیان کرد که معنای فناوری خدمت به بشریت است و مهندسان مسئول این هستند.
علاوه بر این، کدهای اخلاق مهندسی توسط انجمن مهندسین جهانی در 5 اکتبر 1977 منتشر شد. کدهای اخلاقی (Ethical codes) و اصول اخلاقی (Ethical Principles) در هر زمینه‌ای از علم، از مؤسسات و سازمان‌های علمی گرفته تا دانشگاه‌ها و دانشکده ها رشد کرده‌اند، و در نتیجه ی آن اخلاق حرفه ای تکامل یافته است.
در این عصر تغییرات بی امان، پیشرفت های تکنولوژیکی سخت تر شده و برخی از مفاهیم مانند اخلاق با مسئولیت های زیست محیطی و بشردوستانه را به سرعت اصلاح کرده است. این را می توان با تأثیرات انتشار دی اکسید کربن ناشی از مصرف سوخت یا زغال سنگ توسط اتومبیل ها، کارخانه ها و خانوارها بر گرمایش جهانی نشان داد.
علاوه بر این، نمونه دیگر، تحقیق و توسعه بسیار سریع و توسعه بیوتکنولوژیکی و میکروبیولوژیکی در آزمایشگاه های تحقیقاتی است که در آن ماشین‌ها، ابزار و تجهیزات کشاورزی طراحی می‌شوند. در اینجا نیز سوءاستفاده غیراخلاقی از ابزارهای طراحی شده وجود دارد. یعنی به گونه ای استفاده می شود که برای انسان مضر هستند. دانه‌های اصلاح‌شده ژنتیکی یا مواد شیمیایی که برای افزایش باروری محصولاتی مانند حشره‌کش‌ها یا آفت‌کش‌ها به کار می‌روند، باعث از بین بردن موجودات انسانی یا حیوانی که آنها را مصرف می‌کنند، شده اند. برخی از حشره کش ها به عنوان سلاح های کشتار جمعی در قرن بیستم مورد استفاده قرار گرفتند.
از طرف دیگر، با قرار گرفتن در لبه تحول دیجیتال از طریق هوش مصنوعی، یادگیری ماشینی و کلان داده، اکنون باید بیش از هر زمان دیگری مسائل را زیر سوال ببریم تا پایه ای محکم برای اصول اخلاقی ایجاد کنیم، زیرا هر ارگانیسم هوش مصنوعی دائماً در حال یادگیری است، و برنامه ریزی شده هدایت می شود. بنابراین قوانین بدون توانایی تصمیم گیری بر اساس اصول اخلاقی، حتی بیشتر از نوع بشر می تواند به جهان آسیب برساند.
همانطور که مشهود است، زمینه تحقیقات اخلاقی در فناوری بسیار بزرگ است. این مطالعه با هدف در نظر گرفتن تنها موضوعات مرتبط با مسئولیت اخلاقی طراح و اخلاق طراحی انجام شده است. این مقاله ابتدا اخلاق و طراحی و سپس رابطه بین آنها را تعریف می کند. (قوانین اخلاقی پذیرفته شده جهانی برای طراحان در برابر جامعه و محیط مشخص شده است.) مشکلاتی که طراح در انجام مسئولیت طراحی اخلاقی با آن مواجه است و راه حل هایی برای آنها در این پژوهش ارائه شده است.
برای طراحانی که در معرض تصمیمات طراحی هستند، مسئولیت‌های آنها در قبال ارزش‌های اساسی انسانی و مسائل اخلاقی که ممکن است با آنها مواجه شوند بررسی می‌شود. زیرا آنها هنگام طراحی محصولات در بسیاری از مراحل و حوزه های علمی، فناوری و اجتماعی مشارکت می کنند. ممکن است مشخص شده باشد که طراح موظف به کار در کدام مراحل از سلسله مراتب طراحی است، که شاید در آن اتخاذ هیچ تصمیمی مجاز نباشد، با این حال، این واقعیت وجود دارد که هر طراحی موظف است درباره مواردی که متوجه ی ریسک آنها شده است به سرپرستان خود اطلاع دهد.
طراحی و اخلاق
اصطلاح اخلاق از کلمه یونانی "Ethos" گرفته شده است. اخلاق در ساده ترین تعریف خود به علم اخلاق اطلاق می شود.
«هستی، دانش و ارزش» سه شاخه اصلی فلسفه هستند. علم اخلاق سعی می کند ماهیت مفهوم اخلاق را درک کند تا اخلاقیات، رفتار صحیح و رفتار نادرست را که از شاخه های فلسفه ارزش ها (values philosophy) هستند، تشخیص دهد.
دیگر طبقه بندی های اخلاقی، فرا اخلاق (Meta-Ethics)، اخلاق هنجاری (Normative Ethics) و اخلاق کاربردی (Applied Ethics) است که در فلسفه تحلیلی (Analytical Philosophy) دیده می شود.
«دستورالعمل‌های اخلاقی» (Ethics Guidelines) کمیته اخلاق دولت ترکیه برای مقامات دولتی، اخلاق را به شرح زیر توصیف می‌کند: «اخلاق مجموعه‌ای از اصول اخلاقی است که برای رفتار فرد ضروری است. به عبارت دیگر، اخلاق رهنمودها، اصول و معیارهایی است که به افراد کمک می کند تا تعیین کنند کارها چگونه باید انجام شوند.»
اخلاق فرآیندی است که طی آن هنگام تصمیم گیری و اجرای آن، با پایبندی به برخی ارزش ها عمل می کنیم.
آرتور شوپنهاور بر دشواری تبیین ارزش‌ها و کدهای اخلاقی تأکید می‌کند زمانی که می‌گوید: «موعظه اخلاقی آسان است، اما داشتن رفتار اخلاق دشوار است (اخلاق مدار بودن)».
اصول اخلاقی (Ethical Principles) به دنبال پاسخ به این الزامات (نیازمندی ها) هستند. فرهنگ لغت کمبریج «اصل» (principles) را به عنوان یک ایده یا قانون اساسی تعریف می‌کند که چگونگی اتفاق یا عملکرد یک چیزی را توضیح می‌دهد یا کنترل می‌کند. علاوه بر این، «اصل» تأیید یک قاعده اخلاقی یا معیار رفتار خوب است.
اصول کلی اخلاق (General Principles of Ethics) شامل ارزش های جهانی مانند:
- عدالت Justice
- برابری Equality
- صداقت و درستکاری Honesty and Integrity
- بی طرفی Impartiality
- مسئولیت Responsibility
- حقوق بشر Human Rights
- انسان گرایی Humanism
- تعهد Commitment
- حاکمیت قانون the Rule of Law
- عشق Love
- احترام Respect
- بردباری Tolerance
- شجاعت Bravery
- دموکراسی Democracy
- روابط انسانی مثبت Positive Human Relations
- افزایش استانداردهای خدمات Increased Service Standards
- شفافیت Transparency
- حقوق و آزادی ها Rights and Freedoms
- مقاومت در برابر دستورات غیرقانونی Resistance to Illegal Orders
رفتارهای غیراخلاقی عمومی (General Unethical Behaviors) عبارتند از:
- تبعیض Discrimination
- طرفداری و پارتی بازی Favoritism
- رشوه Bribery
- ارعاب روانی Psychological Intimidation
- غفلت Neglect
- استثمار Exploitation
- خودخواهی Selfishness
- فساد Corruption
- خشونت Violence
- ظلم Oppression
- پرخاشگری Aggression
- نفرگیری Recruitment
- توهین Insults
- فحاشی Profanity
- آزار و اذیت جسمی یا جنسی Physical or Sexual Harassment
- سوء استفاده از وظیفه یا قدرت Abuse of Duty or Power
- شایعه پراکنی Gossip
معیارهای اخلاق (Standards of Ethics) را می توان به شرح زیر فهرست کرد:
- صداقت Honesty
- توجه Attention
- آزادی Freedom
- کرامت Dignity
- تحصیلات Education
- مسئولیت اجتماعی Social Responsibility
- برابری فرصت ها Equality of Opportunity
- قانونمندی Legality
- احترام متقابل Mutual Respect
- کارآمدی Efficiency
منشور اخلاقی (Code of Ethics) شامل اصطلاحات «اخلاق» و «دستورالعمل» است. اخلاق یک علم اخلاقی است: اخلاقیات علمی (Moralibus Scientiis). و بر اساس حوزه هایی که در آنها اخلاق مورد استفاده قرار می گیرد، می توان آن را اخلاق فنی (Technical Ethics)، اخلاق سلامت (Health Ethics)، اخلاق علمی (Scientific Ethics) و ... نامید.
دستورالعمل ها (کدها) مجموعه یا فهرستی از قوانین اخلاقی قابل اجرا هستند که در حوزه مورد نظر توسط افراد مرتبط مورد استفاده قرار میگیرند.
نمونه‌های معروف آن عبارتند از: «منشور اخلاقی مهندسی برق (IEEE)، انجمن مهندسی آلمان (VDI، Verein Deutscher Ingenieure)، و کدهای انتشارات (Pressekodex).
علاوه بر این، وبلاگ های طراحی فنی در مورد "دستورالعمل های اخلاق طراحان" وجود دارد.
در حال حاضر بسیاری از نهادها و سازمان‌ها منشورهای اخلاقی دارند. منشور اخلاقی این نیست که اخلاق چیست، بلکه این است که دستورالعمل اخلاقی چه می تواند باشد. این نشان می دهد که تأثیر دستورالعمل های اخلاقی در یک جامعه چقدر مهم است. یک ویژگی کلی این دستورالعمل ها این است که ارزش های مشترک پذیرفته شده توسط افراد در آن حوزه هستند.
اصطلاح دیگری که باید از نظر اخلاقی و دستورالعمل به آن شود، مفهوم "آزادی" است. پذیرش قواعد اخلاقی توسط افراد، نشانه آزادی اراده و انتخاب آنهاست. با این حال، «افرادی که قوانین اخلاقی را با «اراده آزاد» می پذیرند، در اصل آزادی خود را با میل خود محدود می کنند»
و از آنجا که انسان ها در جامعه زندگی می کنند و تنها نیستند، یکسری قوانین اخلاقی پذیرفته شده عمومی (دستورالعمل اخلاقی) باید وجود داشته باشد. زیرا مردم در جامعه با یکسری محدودیت کنار هم زندگی می کنند، مثلاً یک نفر نمی تواند کسی را بکشد و غیره.
رویکرد به اصول و دستورالعمل های اخلاقی در محدوده ی اخلاق هنجاری (Normative Ethics) است. اخلاق هنجاری، منشور اخلاقی است که مبتنی بر دستورالعمل هایی است که از اصول و هنجارهای رایج مورد قبول جوامع نشات گرفته است و می توان آن را اخلاق عقلانی (Rational Ethics) نامید.
افراد و مؤسسات یا دولت هایی که این اصول و هنجارها را با توافق با یکدیگر می پذیرند، دارای مسئولیت های اخلاقی تلقی می شوند. افراد، مؤسسات و دولت‌های مسئول توسط کمیسیون‌ها و هیئت‌های اخلاق ملی یا بین‌المللی حسابرسی می‌شوند. سپس نظرسنجی ها و رتبه بندی های ملی یا بین المللی منتشر می شود.
ادامه دارد ...
مسئولیت اخلاقی طراح و طراحی اخلاقی - بخش دوم
