بازاندیشی جایگاه طراح در جامعه معاصر
تحلیل دیدگاه‌های مایک مونتیرو
در جهانی که طراحی بیش از پیش در تار و پود زندگی روزمره تنیده شده است—از نحوه دسترسی ما به اطلاعات گرفته تا شیوه تعامل با نهادهای قدرت و ساختارهای اجتماعی—پرسش‌هایی بنیادین درباره چیستی طراحی، نقش طراح و مسئولیت‌های اخلاقی او اهمیت بی‌سابقه‌ای یافته‌اند. در این میان، مایک مونتیرو (Mike Monteiro)، طراح گرافیک و هم‌بنیان‌گذار شرکت Mule Design، یکی از صریح‌ترین و بی‌پرواترین صداها در نقد وضعیت موجود طراحی در جهان معاصر به شمار می‌رود. او با زبانی تند و گزنده، اما صادق و متعهد، همواره از طراحان خواسته است تا نسبت به تأثیرات تصمیم‌های خود بر جامعه، سیاست و زیست جهان انسانی آگاه باشند.
مونتیرو معتقد است که طراحی یک کنش اخلاقی و سیاسی است؛ طراحان نمی‌توانند صرفاً خود را اجراکننده‌ٔ بی‌طرف خواست مشتریان بدانند. از نظر او، هر تصمیم طراحی، از انتخاب رنگ یک دکمه تا ساختار اطلاعاتی یک پلتفرم، پیامدهایی واقعی بر زندگی افراد دارد. او در سخنرانی مشهور خود با عنوان «چگونه طراحان دنیا را نابود کردند» (How Designers Destroyed the World)، صراحتاً طراحان را در برابر تباهی‌های ناشی از طراحی‌های غیرمسئولانه مسئول می‌داند و از آنان می‌خواهد تا نقش خود را بازتعریف کنند [Monteiro, 2014].
کتاب‌ها، سخنرانی‌ها و مقالات مونتیرو، به‌ویژه Ruined by Design: How Designers Destroyed the World, and What We Can Do to Fix It (2019)، به‌منزله دعوتی برای بازاندیشی در معنای طراحی و بازگرداندن آن به خدمت انسانیت است. او از آموزش اخلاق در طراحی دفاع می‌کند و خواستار نظام‌های پاسخ‌گویی برای طراحان است—چیزی که به زعم او در صنعت طراحی امروز عمیقاً مفقود است.
در این مقاله، با تمرکز بر آثار و دیدگاه‌های مایک مونتیرو، تلاش می‌کنیم تصویری روشن از نگرش او نسبت به طراحی، قدرت، مسئولیت، و اخلاق ترسیم کنیم. این نوشتار بر پایه منابع اصلی از جمله کتاب‌ها، مقالات منتشرشده در پلتفرم‌هایی چون LinkedIn، و سخنرانی‌های ایرادشده در رویدادهایی مانند An Event Apart شکل گرفته است. هدف این مقاله، نه فقط بازنشر دیدگاه‌های مونتیرو، بلکه تحلیل و گسترش آن‌ها در بستر طراحی معاصر و نقد مناسبات قدرت در صنعت طراحی است.
در دنیایی که طراحان ناگزیرند با مسئله‌هایی نظیر نظارت دیجیتال، تبعیض الگوریتمی، و سوءاستفاده از فناوری در ساختارهای سلطه مواجه شوند، درک و به‌کارگیری پیشنهادهای مایک مونتیرو می‌تواند راهی برای بازسازی رابطه طراحی و مسئولیت اجتماعی باشد. از این منظر، خوانش مجدد آثار او نه تنها برای طراحان، بلکه برای هر فعال حوزه فناوری انسانی و عدالت اجتماعی ضرورت دارد.
مایک مونتیرو کیست؟
مایک مونتیرو (Mike Monteiro)، طراح گرافیک، نویسنده، سخنران و منتقد اجتماعی، فارغ‌التحصیل رشته ارتباطات تصویری از دانشگاه Drexel در فیلادلفیا است. او در سال ۲۰۰۱ به همراه Erika Hall، شرکت طراحی Mule Design Studio را در شهر سان‌فرانسیسکو بنیان گذاشت. این استودیو به‌سرعت به یکی از استودیوهای تأثیرگذار در طراحی تجربه کاربری (UX) تبدیل شد، با تمرکز ویژه بر ارتباط میان طراحی و عملکرد واقعی برای کاربران نهایی. مونتیرو در جایگاه مدیر خلاق این شرکت، همواره مدافع ارتباط صریح با مشتریان و احترام به حرفه طراحی بوده است.
شرکت Mule Design نه‌تنها در پروژه‌های طراحی، بلکه در موضع‌گیری‌های اجتماعی نیز پیشرو بود. مونتیرو در سال ۲۰۱۹ در مصاحبه‌ای با Fast Company بیان کرد که:
«اگر طراحی دارید می‌کنید، اما نمی‌دانید که این طراحی چه تأثیری بر جهان می‌گذارد، پس کارتان را درست انجام نمی‌دهید.»
(Fast Company, 2019)
آثار و تألیف‌ها
مایک مونتیرو چندین کتاب در زمینه طراحی منتشر کرده که هر یک نقش مهمی در تغییر لحن و جهت‌گیری گفتمان طراحی در آمریکا ایفا کرده‌اند. از میان مهم‌ترین آثار او می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
Design Is a Job (۲۰۱۲)
در این کتاب، مونتیرو به طراحان یادآوری می‌کند که طراحی، یک حرفه واقعی و جدی است، نه صرفاً فعالیتی خلاقانه. او از طراحان می‌خواهد که ارزش کار خود را بشناسند، از موضع ضعف با مشتری برخورد نکنند و مسئولانه رفتار کنند.
کتاب دیزاین یک شغل است به فارسی ترجمه شده است.
You're My Favorite Client (۲۰۱۴)
این کتاب خطاب به کارفرمایان نوشته شده است و تلاش دارد زبان مشترکی میان طراح و کارفرما ایجاد کند. مونتیرو در این کتاب نیز بر لزوم مسئولیت‌پذیری در دو سوی رابطه طراحی تأکید می‌کند.
کتاب مشتری محبوب من به فارسی ترجمه شده است.
Ruined by Design: How Designers Destroyed the World, and What We Can Do to Fix It (۲۰۱۹)
بی‌تردید مهم‌ترین و بحث‌برانگیزترین اثر مونتیرو، همین کتاب است. او در این اثر رادیکال، ادعا می‌کند که طراحی—نه به‌عنوان ابزار زیباشناسی، بلکه به‌عنوان نیروی سازمان‌دهندهٔ قدرت—در خراب شدن جهان امروز نقش ایفا کرده است. به باور او، بسیاری از طراحان، آگاهانه یا ناآگاهانه، به ابزاری برای خدمت به قدرت‌های مخرب بدل شده‌اند.
کتاب تخریب با دیزاین نیز به فارسی ترجمه شده است.
سخنرانی‌های کلیدی
مونتیرو علاوه بر کتاب‌ها، سخنرانی‌های فراوانی در رویدادهای مهم از جمله An Event Apart داشته است. برخی از مهم‌ترین سخنرانی‌های او عبارت‌اند از:
How Designers Destroyed the World
(An Event Apart, 2014)
در این سخنرانی، مونتیرو با زبانی بی‌پرده توضیح می‌دهد که چگونه طراحان در ساخت ابزارهایی مشارکت کرده‌اند که منجر به تشدید تبعیض، سوءاستفاده از داده‌ها و تضعیف دموکراسی شده‌اند. او در جایی می‌گوید:«ما در هر قدم، تصمیم گرفتیم که چشم ببندیم. و جهان، در نتیجه آن، خراب شد.»
لینک ویدیوWhat Clients Don’t Know (and Why It’s Your Fault)
(An Event Apart, ۲۰۱۵)
این سخنرانی به روابط میان طراح و کارفرما می‌پردازد و نشان می‌دهد که چگونه عدم آموزش کافی از سوی طراح، باعث می‌شود کارفرماها تصمیماتی نادرست بگیرند. مونتیرو با تأکید بر شفافیت، خواستار تغییر بنیادین در فرهنگ خدمات طراحی است.
Design Is Not an Investment
(An Event Apart, ۲۰۱۸)
در این ارائه، مونتیرو استدلال می‌کند که طراحی نباید صرفاً از منظر بازگشت مالی سنجیده شود. او طراحی را به‌مثابه مسئولیتی اجتماعی و بخشی از زیربنای دموکراتیک یک جامعه تحلیل می‌کند.
طراحی از دیدگاه مونتیرو چیست؟
در نگاه نخست، طراحی ممکن است به‌عنوان فعالیتی خلاقانه، زیباشناسانه یا حتی کاربردی تلقی شود؛ اما برای مایک مونتیرو، طراحی مفهومی بسیار فراتر، عمیق‌تر و—به‌طور بنیادین—سیاسی دارد. او بارها تأکید کرده است که:
«طراحی، آن چیزی نیست که شما می‌سازید، بلکه آن چیزی است که آنچه می‌سازید، انجام می‌دهد» [Monteiro, Ruined by Design, 2019].
در این تعریف، طراحی نه به‌عنوان محصول نهایی، بلکه به‌مثابه کنشی تأثیرگذار بر جهان واقعی درک می‌شود—کنشی که پیامد دارد، مسئولیت می‌آفریند، و به شکل‌گیری نظم اجتماعی کمک می‌کند.
طراحی به‌مثابه قدرت
مونتیرو معتقد است که طراحی نوعی قدرت است؛ قدرتی که می‌تواند به نفع انسان‌ها یا علیه آن‌ها به کار رود. او در Ruined by Design می‌نویسد:
«ما [طراحان] تصمیم می‌گیریم که چه کسی دیده شود و چه کسی نادیده گرفته شود. ما تصمیم می‌گیریم که چه چیزی ساده باشد و چه چیزی دشوار. ما مرزها را تعیین می‌کنیم.»
[Monteiro, 2019]
این نگاه، طراحی را از جایگاه صرفاً فنی یا زیبایی‌شناختی بیرون می‌کشد و در بستر سیاست، اخلاق و ساختارهای قدرت قرار می‌دهد. مونتیرو در مصاحبه‌ای در پادکست Wireframe محصول Adobe، طراحی را ابزار سیاست‌گذاری عمومی توصیف می‌کند، با این جمله که:
«وقتی شما طراحی می‌کنید، در واقع دارید درباره نحوه زندگی مردم تصمیم‌گیری می‌کنید.»
پادکست Wireframe، فصل ۲، اپیزود ۵
طراحی بی‌طرف نیست
در یکی از سخنرانی‌هایش با عنوان «Design Is Not a Neutral Act»، مونتیرو با صراحت اعلام می‌کند که طراحی هیچ‌گاه بی‌طرف نیست. هر طراحی دارای سوگیری است—حتی اگر طراح خود را بی‌طرف بداند. او با اشاره به مثال‌هایی از طراحی تجربه کاربری در پلتفرم‌های بزرگ دیجیتال (از جمله فیس‌بوک، اوبر و توییتر) نشان می‌دهد که چگونه انتخاب‌های طراحی در این پلتفرم‌ها به ابزار تبعیض، بهره‌کشی و حتی خشونت بدل شده‌اند.
او در مقاله‌ای در لینکدین می‌نویسد:
«طراحی، انتخاب است. انتخاب برای اینکه چه کسی در اولویت باشد، چه چیزی پنهان بماند، و چه کسی هیچ‌گاه به مرحله ورود نرسد.»
LinkedIn Articles, Mike Monteiro
طراحی خوب چیست؟ طراحی بد چیست؟
در اندیشه مونتیرو، طراحی خوب طراحی‌ای است که پاسخ‌گو باشد. او برخلاف بسیاری از طراحان که کیفیت طراحی را با «زیبایی»، «کارایی» یا «نوآوری» می‌سنجند، بر پاسخ‌گویی اخلاقی و اجتماعی تأکید دارد. در کتاب Ruined by Design، فصل چهارم، او می‌نویسد:
«یک طراحی خوب، طراحی‌ای نیست که باعث شود مردم کلیک کنند یا خرید کنند یا اشتراک بگیرند. طراحی خوب آن است که وقتی فردی از آن آسیب دید، طراح بتواند بایستد، نگاه کند، و بگوید: 'بله، من این را ساختم، و مسئول آن هستم.'»
[Monteiro, 2019, فصل ۴]
در مقابل، طراحی بد آن چیزی است که پیامدهایش پنهان، غیرمسئولانه و منفعت‌محور باشد. برای مثال، مونتیرو طراحی سیستم امتیازدهی رانندگان در اوبر را نمونه‌ای از طراحی بد می‌داند—زیرا بدون شفافیت، پاسخ‌گویی و رعایت حقوق انسانی اجرا شده است. او این نمونه را در سخنرانی خود در AEA توضیح می‌دهد و می‌گوید:
«وقتی راننده‌ای با نمره پایین اخراج می‌شود، اما حتی نمی‌داند چرا، این طراحی بد است. زیرا قدرت را در اختیار سیستم قرار داده‌ایم، نه انسان.»
An Event Apart, 2014
طراحی و قانون
یکی از جنبه‌های کمتر بحث‌شده اما محوری در دیدگاه مونتیرو، رابطه میان طراحی و قانون است. او معتقد است که همان‌طور که مهندسان عمران باید از مقررات ساخت‌وساز پیروی کنند، طراحان دیجیتال نیز باید در قبال تبعات کار خود مسئول و حتی از منظر حقوقی قابل پیگرد باشند. او خواستار تنظیم مقررات حرفه‌ای برای طراحی است و در فصل ششم کتاب Ruined by Design به‌صراحت پیشنهاد می‌کند که:
«طراحان باید مانند وکلا، پزشکان یا مهندسان، دارای مجوز حرفه‌ای، سوگند اخلاقی، و نهادهای نظارتی باشند.»
[Monteiro, 2019, فصل ۶]
نقش طراح در جامعه: از همدستی تا مقاومت
مایک مونتیرو با صراحتی بی‌پرده طراحان را به بازنگری در جایگاه خود در جامعه فرامی‌خواند. او معتقد است که طراحان، به دلیل مهارت در شکل‌دهی تجربه‌ها، فرایندها و واسط‌ها، سهمی مهم در بازتولید نظم اجتماعی دارند؛ چه آگاهانه، چه ناآگاهانه. این نقش، به‌زعم مونتیرو، ذاتاً سیاسی است. در نتیجه، هر طراح باید میان دو مسیر اساسی انتخاب کند: همدستی با ساختارهای ناعادلانه یا مقاومت علیه آن‌ها.
طراح به‌مثابه همدست
در نگاه مونتیرو، بخش بزرگی از صنعت طراحی دیجیتال، به‌ویژه در شرکت‌های بزرگ فناوری، در خدمت منافع سرمایه‌داری نظارتی، تبعیض سیستمی، بهره‌کشی از نیروی کار و بی‌عدالتی اجتماعی قرار گرفته است. او در Ruined by Design با استناد به پروژه‌هایی همچون طراحی پلتفرم‌های ارسال غذا، سیستم‌های امتیازدهی کاربران، و الگوریتم‌های جمع‌آوری داده، نشان می‌دهد که چگونه طراحی در تسهیل این بی‌عدالتی‌ها مشارکت دارد.
«وقتی طراحی می‌کنید که یک راننده در نیمه‌شب با حقوق ناچیز در خیابان‌ها بگردد، شما فقط یک تجربه کاربری نساخته‌اید. شما ساختاری از استثمار خلق کرده‌اید.»
[Monteiro, Ruined by Design, فصل ۲]
مونتیرو حتی فراتر می‌رود و طراحان را به دلیل پذیرش پروژه‌هایی که ذاتاً آسیب‌زا هستند، مورد انتقاد قرار می‌دهد. او می‌نویسد که:
«هیچ طراح بی‌گناهی در یک شرکت بزرگ فناوری وجود ندارد. اگر شما در حال ساخت محصولی هستید که آسیب می‌زند، سکوت شما همدستی است.»
[Monteiro, ۲۰۱۹]
طراح به‌مثابه مقاومت‌گر
اما مونتیرو تنها به نقد اکتفا نمی‌کند. او راه‌هایی برای کنشگری و مقاومت طراحان پیشنهاد می‌کند—راه‌هایی که از وجدان حرفه‌ای آغاز شده و تا نافرمانی شغلی پیش می‌روند. در سخنرانی‌اش با عنوان «Fight the Real Enemy»، او طراحان را به ایستادگی در برابر پروژه‌های آسیب‌زا فرا می‌خواند:
«شما حق دارید بگویید: نه. نه، من این را طراحی نمی‌کنم. نه، من بخشی از این پروژه نخواهم بود. این شجاعت حرفه‌ای است، نه لجبازی.»
An Event Apart, ۲۰۱۸
مونتیرو معتقد است که مقاومت طراحان در قالب‌های گوناگون قابل‌تصور است:
رد کردن پروژه‌هایی که با ارزش‌های اخلاقی آن‌ها سازگار نیست.
افشاگری درونی نسبت به تصمیمات آسیب‌زا (Whistleblowing).
آموزش عمومی درباره تبعات طراحی ناعادلانه.
ایجاد شبکه‌های مستقل طراحی اخلاقی و پیوستن به جنبش‌های طراحی مسئولانه.
نمونه‌هایی از کنشگری طراحی
مونتیرو بارها به نمونه‌هایی از کنشگری طراحی اشاره کرده است. از جمله، طراحی پلتفرم‌هایی که داده‌های کاربران را رمزگذاری‌شده ذخیره می‌کنند، اپلیکیشن‌هایی با اولویت دسترس‌پذیری، و طراحی‌هایی که نابرابری دیجیتال را کاهش می‌دهند. او حتی پیشنهاد می‌دهد که طراحان در اتحادیه‌های شغلی گرد هم آیند تا بتوانند در برابر فشارهای شرکت‌ها ایستادگی کنند.
در مقاله‌ای در لینکدین با عنوان «Dear Designers: It’s Time to Unionize»، او می‌نویسد:
«ما باید همان‌قدر که به مهارت‌های طراحی اهمیت می‌دهیم، به قدرت جمعی خود به‌عنوان نیروی کاری اهمیت بدهیم. اتحاد، ابزار مقاومت ماست.»
LinkedIn Article, 2020
آموزش طراحی و مسئولیت‌های آن از منظر مونتیرو
مایک مونتیرو در کنار نقد ساختارهای قدرت در دنیای طراحی، نگاه تندی نیز به نظام‌های آموزشی این حوزه دارد. او معتقد است آموزش طراحی، به‌ویژه در دانشگاه‌ها و مراکز آموزشی خصوصی، در آماده‌سازی طراحان برای واقعیت‌های اجتماعی، سیاسی و اخلاقی دنیای کار ناکام مانده است. به‌گفته مونتیرو، آموزش طراحی در بیشتر موارد، طراحانی تولید می‌کند که «به زیبایی‌شناسی حساس‌اند، اما به پیامدهای اجتماعی بی‌تفاوت».
طراحانی با مهارت، بدون وجدان
در فصل هشتم کتاب Ruined by Design، مونتیرو می‌نویسد:
«ما مشغول تربیت طراحانی هستیم که کاملاً با ابزارهای طراحی آشنا هستند، اما درباره اینکه این ابزارها چه اثری بر مردم دارند، هیچ نمی‌دانند. این مثل این است که به کسی آموزش اسلحه بدهید، اما چیزی از اخلاق جنگ نگویید.»
[Monteiro, 2019, فصل ۸]
مونتیرو به‌ویژه نگران حذف یا کم‌رنگ شدن سرفصل‌هایی مانند اخلاق حرفه‌ای، تحلیل قدرت، تاریخ طراحی، و آموزش سیاسی در برنامه‌های درسی طراحی است. او باور دارد که در شرایط فعلی، طراحان نه تنها برای ایستادگی در برابر تصمیمات غیراخلاقی آمادگی ندارند، بلکه اصلاً درک روشنی از نقش اجتماعی خود ندارند.
دانشگاه‌ها و فقدان مسئولیت
مونتیرو در مصاحبه‌ای با Design Observer تأکید می‌کند که دانشگاه‌ها، به‌جای آماده‌سازی دانشجویان برای مشارکت آگاهانه در جامعه، آن‌ها را برای ورود «بی‌چالش» به بازار کار شرکت‌های بزرگ تربیت می‌کنند:
«وقتی آموزش طراحی صرفاً به آموزش نرم‌افزار و ارائه نمونه‌کار تقلیل می‌یابد، در واقع داریم طراحانی تربیت می‌کنیم که فقط بلدند دستور بگیرند، نه اینکه فکر کنند.»
مصاحبه با Design Observer, ۲۰۱۸
او دانشگاه‌ها را همدست بازار می‌داند—نهادهایی که به‌جای شکل دادن انسان‌های مسئول، صرفاً به تربیت نیروی کار برای صنایع دیجیتال مشغول‌اند.
جایگزینی برای آموزش فعلی
مونتیرو تنها به نقد اکتفا نمی‌کند؛ او چندین پیشنهاد عملی برای تحول آموزش طراحی مطرح کرده است. از جمله:
افزودن واحدهای الزامی در حوزه اخلاق طراحی، تاریخ فناوری، و فلسفه علم.
ایجاد پروژه‌هایی با مشارکت جوامع واقعی، به‌ویژه جوامع به حاشیه‌رانده‌شده.
آموزش اصول دموکراسی، سیاست‌گذاری و اقتصاد دیجیتال در دوره‌های طراحی.
دعوت از کنشگران اجتماعی، وکلا و فیلسوفان به‌عنوان مدرسان مهمان.
ارزیابی پروژه‌های طراحی نه فقط براساس فرم و تجربه کاربر، بلکه بر اساس پیامدهای اجتماعی.
در سخنرانی معروفش در An Event Apart ۲۰۱۹، مونتیرو به طراحان می‌گوید:
«شما مسئول آموزش خود هستید. اگر دانشگاه این کار را برایتان نکرد، خودتان باید دنبال اخلاق بروید. خودتان باید بخوانید، بشنوید، و بفهمید که چرا کاری که می‌کنید اهمیت دارد.»
آموزش طراحی به‌مثابه کنش سیاسی
در نهایت، مونتیرو آموزش طراحی را نه صرفاً یک فعالیت فنی یا دانشگاهی، بلکه یک کنش سیاسی می‌داند. او بر این باور است که نهادهای آموزشی، در شکل‌دهی به طراحانی که یا تسلیم قدرت می‌شوند یا در برابر آن می‌ایستند، نقش حیاتی دارند. از نظر او، آینده طراحی بسته به این است که ما چه نوع آموزشی ارائه می‌دهیم و چه نوع انسانی را در موقعیت طراح قرار می‌دهیم.
بازاندیشی جایگاه طراح در جامعه معاصر: تحلیل دیدگاه‌های مایک مونتیرو - بخش دوم
مقالات مرتبط:
- منشور اخلاقی یک طراح از نگاه مایک مونتیرو
- اصول اخلاقی انجمن طراحان صنعتی آمریکا
- منشور اخلاقی انجمن طراحان صنعتی آمریکا
- بیانیه‌ی طراحی اخلاقی
- آیا طراحان محصول به منشور اخلاقی نیاز دارند؟
- آیا طراحان باید سوگند یاد کنند؟
