بازاندیشی جایگاه طراح در جامعه معاصر
 تحلیل دیدگاه‌های مایک مونتیرو 

مونتیرو و مفهوم طراحی اخلاق‌محور

مایک مونتیرو در تمام آثار و سخنرانی‌های خود بارها بر یک اصل کلیدی تأکید کرده است: «طراحی خنثی نیست.» این اصل به‌ظاهر ساده، شالوده‌ی تفکر او درباره مسئولیت‌پذیری طراح و ضرورت اتخاذ رویکرد اخلاقی در فرآیند طراحی است. در مرکز این نگرش، مفهومی قرار دارد که او آن را «طراحی اخلاق‌محور» می‌نامد؛ رویکردی که از پیامدهای اجتماعی طراحی آغاز می‌کند و به بازتعریف وظایف طراح در جامعه ختم می‌شود.

طراحان، عاملان اخلاقی هستند

مونتیرو معتقد است که طراحان، صرفاً ابزار به‌کارگیرنده زیبایی‌شناسی یا فناوری نیستند، بلکه عاملان اخلاقی هستند؛ یعنی افرادی که تصمیماتشان بر زندگی دیگران اثر واقعی دارد، و بنابراین باید پاسخ‌گو باشند.

«وقتی چیزی طراحی می‌کنید که میلیون‌ها نفر با آن تعامل دارند، تصمیمات شما دیگر سلیقه‌ای نیستند؛ آن‌ها به انتخاب‌های اخلاقی تبدیل می‌شوند.»
[Monteiro, Ruined by Design, فصل ۵]

این جمله، عصاره‌ی رویکرد اوست. به باور مونتیرو، طراحان نباید از زیر بار مسئولیت شانه خالی کنند، حتی اگر تصمیم‌گیر نهایی نباشند. آن‌ها باید از قدرت خود آگاه باشند، و از آن در جهت بهبود جهان استفاده کنند.

طراحی اخلاقی در عمل

اما طراحی اخلاقی در نظر مونتیرو فقط یک ایده‌ی آرمان‌گرایانه یا بحث نظری نیست. او بارها تلاش کرده آن را به مجموعه‌ای از اصول و راهنماهای عملی تبدیل کند. در چند سخنرانی از جمله «How Designers Destroyed the World»، او پیشنهادهایی مشخص برای اعمال اصول اخلاقی در طراحی ارائه می‌دهد:

1. پیش از طراحی، پیامدهای اجتماعی را تحلیل کنید.

   • این شامل بررسی این است که چه کسی از طراحی شما سود می‌برد و چه کسی آسیب می‌بیند.

2. پروژه‌هایی را که به اصول اخلاقی‌تان نمی‌خورد، رد کنید.

   • مونتیرو می‌گوید طراح باید بتواند به پروژه‌ای «نه» بگوید، حتی اگر از نظر مالی وسوسه‌برانگیز باشد.

3. با تیم‌های چندرشته‌ای و جوامع هدف در تعامل باشید.

   • طراحی اخلاق‌محور بدون شنیدن صدای کسانی که بیش از همه از آن اثر می‌پذیرند، ممکن نیست.

4. شفاف باشید و مسئولیت تصمیمات‌تان را بپذیرید.

   • اگر محصول شما مشکل‌ساز شد، سعی نکنید پشت مدیر پروژه یا «تصمیم سازمان» پنهان شوید.

طراح به‌مثابه وجدان فناوری

در دنیایی که فناوری با سرعتی بی‌سابقه در حال شکل دادن به زندگی انسان‌هاست، مونتیرو نقش طراح را همچون وجدان سیستم‌های دیجیتال در نظر می‌گیرد. به تعبیر او، اگر برنامه‌نویسان می‌توانند الگوریتم بنویسند، این طراحان هستند که تصمیم می‌گیرند آن الگوریتم چگونه با انسان تعامل کند، چگونه دیده شود، و چگونه عمل کند. در این معنا، مسئولیت طراح از نظر انسانی و اخلاقی سنگین‌تر از چیزی است که معمولاً تصور می‌شود.

در مقاله‌ای در سایت A List Apart، مونتیرو می‌نویسد:

«شما به‌عنوان طراح، بیش از هرکس دیگری در تیم محصول، با انسان‌ها در تماس هستید. پس اگر شما وجدان سیستم نباشید، چه‌کسی خواهد بود؟»

طراحی اخلاق‌محور و ساختارهای قدرت

مونتیرو همچنین به ارتباط تنگاتنگ طراحی اخلاقی با نقد قدرت اشاره دارد. طراحی اخلاق‌محور، در نگاه او، نمی‌تواند نسبت به سیاست، طبقه، نژاد، جنسیت یا ساختارهای سلطه بی‌تفاوت باشد. او طراحی را در ذات خود سیاسی می‌داند—نه به این معنا که طراحان باید ایدئولوژی مشخصی را دنبال کنند، بلکه به این معنا که آن‌ها باید نسبت به زمینه‌های قدرتی که طراحی‌شان در آن رخ می‌دهد، هوشیار و حساس باشند.

«هیچ چیز به اندازه یک فرم ساده آنلاین نمی‌تواند نظام طبقاتی، نژادی یا جنسیتی را بازتولید کند. طراحی، ابزار قدرت است—پس باید با دقت و عدالت از آن استفاده کرد.»
[Monteiro, مصاحبه با UX Collective, ۲۰۲۰]

بیانیه مونتیرو برای طراحی مسئولانه

مایک مونتیرو در آثار و سخنرانی‌های خود، بارها تأکید می‌کند که طراحی تنها با تغییر ارزش‌ها و رفتار طراحان، می‌تواند نقش واقعی خود را در ساختن جهانی بهتر ایفا کند. این مانیفست، فراخوانی است برای بازتعریف هویت طراح، نه فقط به‌عنوان سازنده‌ی محصول، بلکه به‌عنوان کنش‌گر اجتماعی و سیاسی.

او در کتاب Ruined by Design با لحنی تند اما صادقانه می‌نویسد:

«اگر از این‌همه طراحی بد خسته‌اید، وقت آن است که با ساختن طراحی خوب، با آن مقابله کنید. دنیای بهتر فقط در صورتی ساخته می‌شود که ما تصمیم بگیریم آن را بسازیم.»
[Monteiro, 2019, فصل پایانی]

در ادامه، مهم‌ترین اصول این بیانیه اخلاقی را مرور می‌کنیم:

۱. طراحان باید قدرت خود را بشناسند

مونتیرو بارها هشدار می‌دهد که بی‌خبری طراحان از قدرت‌شان، همان چیزی است که قدرت‌های بزرگ از آن سود می‌برند. او معتقد است هرکسی که در طراحی محصول، خدمات یا تجربه انسانی نقش دارد، مسئول شکل دادن به آینده است. بنابراین، اولین گام در طراحی مسئولانه، آگاهی است.

«بی‌قدرت نیستید؛ فقط یاد نگرفته‌اید قدرت‌تان را بشناسید. وقت آن است که آن را مطالبه کنید.»
An Event Apart, ۲۰۱۹

۲. "نه" گفتن، یک مهارت حیاتی است

یکی از پررنگ‌ترین موضوعات در سخنرانی‌های مونتیرو، توانایی طراح در رد کردن پروژه‌ها یا درخواست‌های غیراخلاقی است. او معتقد است اگر طراحان یاد بگیرند که به پروژه‌های خطرناک نه بگویند، طراحی می‌تواند به‌جای ابزار ستم، ابزار مقاومت شود.

«ما به اندازه کافی آموزش دیده‌ایم که چگونه "بله" بگوییم. حالا وقت آن است که یاد بگیریم چگونه "نه" بگوییم—و با آن زندگی کنیم.»
[Monteiro, You're My Favorite Client, 2015]

۳. دفاع از کاربران، وظیفه‌ای اخلاقی است

طراح مسئول، نه‌تنها باید به نیازهای کاربر گوش دهد، بلکه باید از منافع او در برابر سیاست‌های سازمان یا سرمایه‌گذار دفاع کند. مونتیرو در مقاله‌ی «What Clients Don’t Know» می‌نویسد:

«اگر شما از کاربران‌تان دفاع نکنید، چه کسی خواهد کرد؟ مشتری؟ مدیر پروژه؟ آن‌ها برای دفاع از منافع خودشان آنجا هستند. این شمایید که باید وجدان تیم باشید.»

۴. طراحی بدون اخلاق، طراحی نیست

مونتیرو بارها گفته است که «طراحی خوب، طراحی‌ای است که به‌خوبی کار می‌کند، زیباست، و پیامدهای مثبتی دارد». اگر محصولی کاربرپسند باشد ولی به عدالت اجتماعی آسیب بزند، از نظر او، طراحی بد است—even if it "looks great".

در کتاب Ruined by Design او با صراحت می‌نویسد:

«طراحی‌ای که دروغ می‌گوید، تبعیض قائل می‌شود، یا موجب رنج دیگران می‌شود، یک شکست اخلاقی است—نه فقط یک شکست زیبایی‌شناختی.»

۵. مسئولیت طراحی جمعی است

او به‌شدت مخالف فرهنگ قهرمان‌سازی در طراحی است. به باور او، طراحی خوب نتیجه‌ی تصمیم‌های جمعی، گفت‌وگو و مقاومت در برابر فشارهای بالا است، نه نبوغ فردی.

«ما در دنیایی زندگی نمی‌کنیم که یک طراح تنها بتواند جهان را نجات دهد. اما یک طراح تنها می‌تواند بایستد، نه بگوید، و بذر تغییر را بکارد.» 

در پایان این بیانیه (متن کامل منشور اخلاقی یک طراح از نگاه مایک مونتیرو)، مونتیرو طراحان را دعوت می‌کند تا به‌جای تسلیم‌شدن در برابر منطق بازار، به قدرت جمعی، اخلاق، آموزش و سازمان‌یابی ایمان بیاورند. طراحی مسئولانه، از نگاه او، تنها راه نجات حیثیت این حرفه و نجات دنیای ماست - 

نتیجه‌گیری: چرا دیدگاه‌های مایک مونتیرو برای ما حیاتی است؟

مایک مونتیرو را نمی‌توان صرفاً یک طراح دانست؛ او منتقدی رادیکال، معلمی صریح، و صدایی بیدارباش در دل صنعتی است که اغلب به‌دنبال سرعت، سود و نوآوری بدون مسئولیت پیش می‌رود. سخنرانی‌ها، مقالات، و کتاب‌های او در کنار تجربه‌ی حرفه‌ای‌اش در استودیوی Mule Design، نقشه‌راهی برای طراحی آگاهانه، منصفانه و اخلاقی ارائه می‌دهد—نه فقط در سیلیکون‌ولی، بلکه در هر جایی که طراحی ابزار قدرت شده است.

مونتیرو و طراح ایرانی

در زیست‌بوم ایران، که طراحی در آن هنوز درگیر چالش‌های بنیانی چون نبود آموزش بینارشته‌ای، سلطه‌ی نگاه فرمال‌گرا، و فقدان قوانین مشخص در حوزه اخلاق حرفه‌ای است، آموزه‌های مونتیرو می‌تواند نقش یک چراغ هشدار را ایفا کند. برای ما که با بحران‌های اجتماعی، تبعیض‌های ساختاری، و پروژه‌های طراحی با اهداف گاه مبهم روبه‌رو هستیم، سوال محوری مونتیرو باید همواره در ذهن باشد:

«آیا طراحی‌ای که انجام می‌دهم، به سود انسان‌هاست یا علیه آن‌ها؟»

اگر طراحی را فقط به‌عنوان تزئین یا بهبود تجربه‌ی کاربر در نظر بگیریم، خطر آن وجود دارد که بی‌اختیار در بازتولید ساختارهای ناعادلانه سهیم شویم. مونتیرو از ما می‌خواهد بایستیم، فکر کنیم، و انتخاب کنیم. این انتخاب، سیاسی است—نه به معنای حزبی، بلکه به معنای مشارکت در شکل دادن به آینده‌ی مشترکمان.

کاربردهای عملی برای ما

۱. تدوین منشور اخلاقی طراحی در تیم‌ها و استودیوها.

• نه به‌عنوان فرم نمادین، بلکه به‌عنوان معیاری برای انتخاب پروژه، همکاری و ارزیابی عملکرد.

2. آموزش اخلاق طراحی در دانشگاه‌ها و فضاهای مستقل.

   • به زبان ساده، با مثال‌های بومی و توجه به بافت اجتماعی ایران.

3. شجاعت در نه گفتن به پروژه‌هایی که با ارزش‌های انسانی سازگار نیستند.

   • حتی اگر به‌ظاهر «طراحی خوب» دارند، اما در عمل موجب حذف، نظارت یا تبعیض می‌شوند.

4. ارتباط با کاربران و جامعه، فراتر از دیتای خام.

   • طراحی نباید از انسانیت تهی شود؛ گفت‌وگو، مشارکت و هم‌فکری باید در مرکز فرآیند طراحی قرار گیرد.

5. بازتعریف نقش طراح، از متخصص زیباشناسی به کنشگر آگاه اجتماعی.

   • در جامعه‌ای که با چالش‌های فراوان روبه‌روست، طراحان می‌توانند صدا و آینه‌ی مردم باشند—نه صرفاً خدمت‌گزار سرمایه‌گذار.

سخن پایانی

مایک مونتیرو، در عصر طراحانی که سکوت می‌کنند، بلند صحبت می‌کند. در میان مهندسانی که فقط «امکانات» می‌سازند، او می‌پرسد: «چه کسی مسئول نتایج است؟» و در بازاری که سرعت و سود را می‌ستاید، او ارزش‌هایی چون شجاعت، وجدان، و مقاومت را پیش می‌کشد.

شاید تأثیرگذارترین جمله‌اش همان باشد که بارها تکرار کرده:

«اگر شما طراحی نمی‌کنید که دنیا را بهتر کند، دارید آن را بدتر می‌کنید.»

ما به عنوان طراح، پژوهشگر، یا فعال حوزه فناوری و ... دیگر نمی‌توانیم بی‌طرف باشیم. یا بخشی از راه‌حل‌ایم، یا بخشی از مسئله. مایک مونتیرو این را به‌وضوح به ما نشان می‌دهد—و حالا نوبت ماست که انتخاب کنیم.

بازاندیشی جایگاه طراح در جامعه معاصر: تحلیل دیدگاه‌های مایک مونتیرو - بخش اول

نگارش این مقاله با اتکا به منابع اصلی و استفاده از ابزارهای هوش مصنوعی در فرایند تدوین و ویرایش انجام شده است.

منابع و مآخذ

 کتاب‌ها:

1. Monteiro, Mike. Ruined by Design: The Rise and Fall of the Internet. 2019.
   لینک: https://abookapart.com/products/ruined-by-design

2. Monteiro, Mike. You're My Favorite Client. A Book Apart, 2015.
   لینک: https://abookapart.com/products/youre-my-favorite-client

3. Monteiro, Mike. Design Is a Job. A Book Apart, 2012.
   لینک: https://abookapart.com/products/design-is-a-job

سخنرانی‌ها و ویدیوها:

1. “How Designers Destroyed the World” — An Event Apart (2014)
   لینک ویدیو: https://aneventapart.com/news/post/how-designers-destroyed-the-world-by-mike-monteiro-an-aea-video

2. “What Clients Don’t Know (and Why It’s Your Fault)” — An Event Apart
   لینک: https://aneventapart.com/news/post/what-clients-dont-know-and-why-its-your-fault-mike-monteiro-an-event-apart

3. “Design Is Not an Investment” — An Event Apart
   لینک: https://aneventapart.com/news/post/design-is-not-an-investment

مقالات و نوشته‌های آنلاین:

1. پروفایل رسمی و مقالات اخیر مایک مونتیرو در لینکدین
   لینک: https://www.linkedin.com/in/mike-monteiro-6a73501/recent-activity/articles/

2. مقاله‌ی "Ethical Design: The Practical Guide" (ارجاع غیرمستقیم در چارچوب مفهومی)
   لینک: https://uxdesign.cc/ethical-design-a-practical-guide-89f7bfb1545e

مقالات مرتبط:

• منشور اخلاقی یک طراح از نگاه مایک مونتیرو
• اصول اخلاقی انجمن طراحان صنعتی آمریکا
• منشور اخلاقی انجمن طراحان صنعتی آمریکا
• بیانیه‌ی طراحی اخلاقی
• آیا طراحان محصول به منشور اخلاقی نیاز دارند؟
• آیا طراحان باید سوگند یاد کنند؟