Designer's Ethical Responsibility and Ethical Design
by Ahmet Atak & Aydın ŞIK
چکیده
طراحی روی کل طول عمر یک محصول تاثیر می‌گذارد. انسان‌ها در محیط خود ایده‌هایی را برای رفع نیازهایشان طراحی می‌کنند. افراد برای خلق محصولات از اشیاء و رویدادهای مختلف طبیعت الهام می‌گیرند و تا قابلیت‌های طراحی خود را افزایش دهند.
با افزایش جمعیت انسانی، افزایش نیاز به محصولات و استفاده‌ی خطرناک از آنها، چالش‌های اخلاقی نیز افزایش یافته است. خطرات موجود در طرح‌های غیراخلاقی اکنون به تمام سطوح زندگی بشر راه یافته است. محصولات بدون در نظر گرفتن اصول اخلاقی به بازار عرضه می‌شوند و در بسیاری از آنها به جای منفعت برای بشریت فقط اهداف مادی دنبال شده است.
این مقاله برای طراحان محصول که هدفشان طراحی و توسعه‌ی یک محصول است، به منظور کسب آگاهی از این مهم که محصول باید مورد آنالیز ریسک و تحلیل شاخص‌های اخلاقی نیز قرار بگیرد، متمرکز شده است. وظیفه‌ی اصلی این مقاله این است که طراحان را قادر سازد تا گفتمان پیرامون مفاهیم اخلاقی طرح‌های خود را توسعه دهند. در این راستا، آگاه کردن طراح برای داشتن مسئولیت اخلاقی در قبال طرح‌های خود مد نظر است. همچنین درک این مهم که نه فقط اولین هدف طراحی اخلاقی حفظ ایمنی و آسیب نرساندن به انسان است، بلکه طراحیِ آنچه برای او مفید است نیز در اولویت است.
طراحی و اخلاق برای رفع نیازهای انسان وارد زندگی او شده و از طریق تعامل با محیط تکامل یافته‌اند. مردم در دوران ماقبل تاریخ نیازهای خود را با ساخت ابزارهای مختلف برای سرپناه و شکار برآورده می‌کردند. اشتیاق آنها به زیبایی‌شناسی و هنر در شیوه‌ی بیان آن محصولات آشکار است. این اشتیاق به هنر و زیبایی، زمینه را برای خلق طرح‌های زیبا و زیبایی‌شناختی فراهم می‌آورد. طراحی‌های خوب در کنار توسعه اطلاعات و فناوری پیشرفت کرده است. با این حال، انسان‌ها هر چه بیشتر به دست آورده‌اند، آرزوی تسلط بر طبیعت نیز در آنها افزایش پیدا کرده است. این جاه‌طلبی باعث تسلط بیشتر آنها در زمینه‌ی طراحی شده است. و در عین حال، فراموش کرده‌اند که جهان دارای منابع محدودی است. انسان‌ها با رویکرد خودخواهانه‌ای که در پیش گرفته‌اند و نمی‌خواستند بیندیشند، این موضوع را به یک مشکل جهانی تبدیل کرده‌اند. به‌عنوان مثال، با افزایش آلودگی محیط‌زیست، کاهش منابع، وسایل نقلیه‌ی خودران، هوش مصنوعی، رباتیک، کارخانه‌ها و حمل‌ونقل مستقل، خانه‌ها و لوازم خانگی مستقل، مردم ناسالم و چاق شده‌اند.
انسان‌ها همچنان یک مشکل اخلاقی هستند. Metzle به ضرورت مسئولیت اخلاقی اشاره می‌کند:
محافظت از زمین به اندازه‌ی بهره‌گیری از محیط زندگی و پرهیز از رفتارهایی که تعادل طبیعی او را به هم می‌زند، اهمیت دارد. نگهداری محیطی برای زندگی همه‌ی موجودات زنده برای نسل‌های آینده یکی از مهمترین وظایفی است که بر عهده انسان‌ها است.
2014 Torunoğlu، در یک سخنرانی با عنوان «اخلاقِ محیط‌زیست و مهندسی محیط‌زیست» در مورد رابطه‌ی طراحی و اخلاق صحبت کرده و آن را زیر سوال می‌برد. او از مردم می‌خواهد که امروز درباره‌ی این معضلات فکر کنند و خود را در برابر سوالات چالش‌برانگیز قرار دهند:
انرژی؟ رودخانه‌ها؟ (انرژی حاصل از سوخت‌های فسیلی زندگی ما را آسان‌تر می‌کند، اما باعث آلودگی هوا هم می‌شود. انرژی‌های تجدیدپذیر ناشی از رودخانه‌ها با محیط‌زیست سازگارتر هستند.)
ماشین ظرفشویی؟ جنگل‌ها؟ هر دو؟ (ماشین ظرفشویی زندگی ما را آسان می‌کند. متاسفانه مواد شوینده‌ی ظرفشویی برای محیط‌زیست و جنگل‌ها مضرند.)
آیا می‌توان جنگ را زیر سوال برد؟ آیا طراحی ابزار جنگ اخلاقی است؟
آیا سهیم شدن در تجارت‌هایی که در جنگ‌ها پدید می‌آیند، اخلاقی است؟
آیا انسان ــ محور اخلاقی است یا زندگی ــ محور؟ (برای محافظت از هر نوع زندگی‌ای)؟ یا هر دو؟
Torunoğlu همچنین بر مسئولیت اخلاقی طرح‌ها برای مردم و محیط تأکید می کند:
حقوق طبیعت باید موضوع پروژه و فرایند طراحی باشند. مهندسی نباید شاخه‌ای از علم باشد که فقط با استفاده از راه‌حل‌های فنی به دنبال کسب بیشترین سود بگردد. به‌عنوان یک ارزش و به جای عرضه‌ی یک آلاینده‌ی جدید قاعده‌ی غالب باید پیشگیری از آلودگی باشد.
ما باید بپرسیم که چه چیزی می‌خواهیم. طراحی از یک ایده شکل می‌گیرد و سپس به هندسه و محصول تبدیل می‌شود. در مرحله‌ی اولیه، اگر طراح رفتار اخلاقی را یک ضرورت بداند، در نهایت می‌توانیم دنیای بهتری را برای فرزندانمان بگذاریم، بدون اینکه آسیبی به آنها وارد کنیم.
از نظر طراحی اخلاقی، دشوارترین بخش، طراحی‌ای است که زندگی را از بین می‌برد.
طراحی سلاح، یکی از قدیمی‌ترین، پایدارترین و بادوام‌ترین مکانیسم‌هایی است که می‌توان از آن در جنگ‌ها استفاده کرد. آنچه در مورد دفاع کردن غیراخلاقی است این است که دانشمندان و مهندسان ابزارهایی را طراحی، اختراع و آزمایش کرده‌اند که در نهایت منجر به از دست دادن جان انسان‌ها می‌شود.
کلاسیک‌ترین مثال «بمب اتم» است. در سال 1945، بمب اتمی برای مدت طولانی چه از نظر علمی و چه از نظر اخلاق فنی مورد مطالعه قرار گرفت. آیا دانشمندان مسئول بمب‌های اتمی استفاده شده در هیروشیما و ناکازاکی هستند یا خیر. اساس این مناظره‌های علمی این اصل بود که هیچ‌کس را نمی‌توان در قبال کاری که شخص دیگری انجام می‌دهد مسئول دانست. دانشمندانی که روی پروژه‌ی منهتن کار می‌کردند یک هدف داشتند: توسعه‌ی یک ابرسلاح اتمی که به ایالات متحده در پیروزی بر قدرت‌ها در طول جنگ جهانی دوم کمک کند. (این پروژه در نتیجه‌ی آگاهی آلبرت انیشتین مبنی بر اینکه آلمان در حال توسعه‌ی تسلیحات اتمی است انجام شد). و سرانجام لزوم استفاده از بمب اتمی قبل از اینکه توسط سربازان تایید شود توسط سیاستمداران تصویب شد. از توسعه‌ی بمب اتمی تا انفجار آن، مراحل زیادی وجود داشت که دانشمندان و مهندسان نتوانستند در مورد آنها مشارکت کنند و یا تصمیم بگیرند.
بسیاری از وظایف مربوط به یک محصول، مانند مطالعات علمی، تعریف الزامات، طراحی، تولید، آزمایش، اجرا، خدمات و پیگیری چرخه عمر نه فقط توسط یک فرد، بلکه توسط گروه‌های مختلف شغلی انجام می‌شود. در برخی موارد، تفکیک این وظایف از یکدیگر آسان نیست. بسیاری از تکالیف نه تنها توسط یک فرد، بلکه با مشارکت مشترک متخصصان رشته‌های مختلف انجام می‌شود. علاوه بر این، در برخی موارد، در حالی که تحقیق و توسعه در یک سو و تولید و استفاده از چیزی در سوی دیگر است، جدا کردن آنها از یکدیگر آسان نیست.
1989 Krohn و Weyer تصریح کردند: ریسک‌های یک تحقیق، ریسک‌های جامعه است. به بیان دیگر:
طراحی و مهندسی غیراخلاقی، یک جامعه‌ی غیراخلاقی را رقم می‌زند.
پیش از این، قواعد اخلاقی صرفاً مبتنی بر انگیزه‌های مذهبی و ملی بود، در حالی که همراستا با پیشرفت‌های صنعتی و ارتباطات باید ارزش‌ها و قواعد بشردوستانه صنعتی مورد توجه قرار بگیرند. برای این منظور نهادها و سازمان‌های اخلاقی ملی و بین‌المللی مختلفی پدید آمده‌اند.
اولین نمونه از قوانین حرفه‌ای مورد استفاده در زمینه‌ی پزشکی در سال 1793 پدید آمد، اما قوانین اخلاقی برای مهندسی توسط اتاق مهندسان برق آمریکا در سال 1912 صادر شد. مسائل اخلاقی در فعالیت‌های مهندسی در ابتدا توسط خود مهندسان مطرح شد. به‌عنوان مثال، فردریش دساور (Friedrich Dessauer) (1926) بیان کرد که معنای فناوری خدمت به بشریت است و مهندسان مسئول آن هستند.
علاوه بر این، کدهای اخلاق مهندسی توسط انجمن مهندسین جهانی در 5 اکتبر 1977 منتشر شد. کدهای اخلاقی (Ethical codes) و اصول اخلاقی (Ethical Principles) در هر زمینه‌ای از علم، از مؤسسات و سازمان‌های علمی گرفته تا دانشگاه‌ها و دانشکده‌ها رشد کرده‌اند، و در نتیجه‌ی آن اخلاق حرفه‌ای هم تکامل یافته است.
در این عصرِ تغییرات بی‌امان، پیشرفت‌های فناورانه سخت‌تر شده و برخی از مفاهیم مانند اخلاق، مسئولیت‌های زیست‌محیطی و بشردوستانه را به سرعت اصلاح کرده‌اند. این را می‌توان با تأثیرات انتشار دی‌اکسیدکربن ناشی از مصرف سوخت یا زغال‌سنگ توسط اتومبیل‌ها، کارخانه‌ها و خانوارها بر گرمایش جهانی نشان داد.
نمونه‌ی دیگر، تحقیق و توسعه‌ی بسیار سریع و توسعه بیوتکنولوژیکی و میکروبیولوژیکی در آزمایشگاه‌های تحقیقاتی است که در آن ماشین‌ها، ابزارها و تجهیزات کشاورزی طراحی می‌شوند. در اینجا نیز امکان سوءاستفاده‌ی غیراخلاقی از ابزارهای طراحی شده وجود دارد. یعنی به گونه‌ای استفاده می‌شوند که برای انسان مضر باشند. دانه‌های اصلاح‌شده ژنتیکی یا مواد شیمیایی (مانند حشره‌کش‌ها یا آفت‌کش‌ها) که برای افزایش باروری محصولات به کار می‌روند، باعث از بین بردن انسان‌ها یا حیواناتی که آنها را مصرف می‌کنند، شده‌اند. برخی از حشره‌کش‌ها به‌عنوان سلاح‌های کشتار جمعی در قرن بیستم مورد استفاده قرار گرفتند.
از طرف دیگر، با قرار گرفتن در لبه‌ی تحول دیجیتال از طریق هوش مصنوعی، یادگیری ماشینی و کلان داده، اکنون باید بیش از هر زمان دیگری مسائل را زیر سوال ببریم تا پایه‌ای محکم برای اصول اخلاقی ایجاد کنیم، زیرا هر ارگانیسم هوش مصنوعی دائماً در حال یادگیری است، و به صورت برنامه‌ریزی شده هدایت می‌شود. بنابراین قوانین بدون توانایی تصمیم‌گیری بر اساس اصول اخلاقی، حتی بیشتر از نوع بشر می‌توانند به جهان آسیب برسانند.
همانطور که مشهود است، زمینه‌ی تحقیقات اخلاقی در فناوری بسیار بزرگ است. این مطالعه با هدف در نظر گرفتن تنها موضوعات مرتبط با مسئولیت اخلاقی طراح و اخلاق طراحی انجام شده است. این مقاله ابتدا اخلاق و طراحی و سپس رابطه‌ی بین آنها را تعریف می‌کند. (قوانین اخلاقی پذیرفته‌شده‌ی جهانی برای طراحان در برابر جامعه و محیط مشخص شده‌اند.) مشکلاتی که طراح در انجام مسئولیت طراحی اخلاقی با آن مواجه است و راه‌حل‌هایی برای آنها در این پژوهش ارائه شده‌اند.
مسئولیت طراحان در قبال ارزش‌های اساسی انسانی و مسائل اخلاقی که ممکن است با آنها مواجه شوند بررسی می‌شود. زیرا آنها هنگام طراحی محصولات در بسیاری از مراحل و حوزه‌های علمی، فناوری و اجتماعی مشارکت می‌کنند. ممکن است مشخص شده باشد که طراح موظف به کار در کدام مراحل از سلسله‌مراتب طراحی است، که شاید در آن اتخاذ هیچ تصمیمی مجاز نباشد، با این حال، هر طراحی موظف است درباره مواردی که متوجه ریسک آنها می‌شود به سرپرستان خود اطلاع دهد.
طراحی و اخلاق
اصطلاح اخلاق از کلمه‌ی یونانی «Ethos» گرفته شده است. اخلاق در ساده‌ترین تعریف خود به علم اخلاق اطلاق می‌شود.
«هستی، دانش و ارزش» سه شاخه‌ی اصلی فلسفه هستند. علم اخلاق سعی می‌کند ماهیت مفهوم اخلاق را درک کند تا اخلاقیات، رفتار صحیح و رفتار نادرست را که از شاخه‌های فلسفه ارزش‌ها (values philosophy) هستند، تشخیص دهد. دیگر طبقه‌بندی‌های اخلاقی، شامل:
- فرااخلاق (Meta-Ethics)؛
- اخلاق هنجاری (Normative Ethics) و
- اخلاق کاربردی (Applied Ethics)
هستند که در مباحث فلسفه‌ی تحلیلی (Analytical Philosophy) دیده می‌شوند.
«دستورالعمل‌های اخلاقی» (Ethics Guidelines) کمیته‌ی اخلاق دولت ترکیه برای مقامات دولتی، اخلاق را به شرح زیر توصیف می‌کند:
اخلاق مجموعه‌ای از اصول اخلاقی است که برای رفتار فرد ضروری است. به عبارت دیگر، اخلاق رهنمودها، اصول و معیارهایی است که به افراد کمک می‌کند تا تعیین کنند کارها چگونه باید انجام شوند.
اخلاق فرایندی است که با تصمیم‌گیری و اجرای آن، به برخی ارزش‌ها پایبند می‌مانیم. آرتور شوپنهاور بر دشواری تبیین ارزش‌ها و کدهای اخلاقی تأکید کرده و می‌گوید:
«موعظه‌ی اخلاقی آسان است، اما داشتن رفتار اخلاقی دشوار است (اخلاق‌مدار بودن)».
اصول اخلاقی (Ethical Principles) به دنبال پاسخ به این الزامات (نیازمندی‌ها) است. فرهنگ لغت کمبریج «اصل» (principles) را به‌عنوان یک ایده یا قانون اساسی تعریف می‌کند که چگونگی اتفاق یا عملکرد چیزی را توضیح داده یا کنترل می‌کند. علاوه بر این، «اصل» تأیید یک قاعده‌ی اخلاقی یا معیار رفتار خوب است.
اصول کلی اخلاق (General Principles of Ethics) شامل ارزش‌های جهانی مانند موارد زیر می‌شود:
عدالت Justice؛
برابری Equality؛
صداقت و درستکاری Honesty and Integrity؛
بی طرفی Impartiality؛
مسئولیت Responsibility؛
حقوق بشر Human Rights؛
انسان‌گرایی Humanism؛
تعهد Commitment؛
حاکمیت قانون The Rule of Law؛
عشق Love؛
احترام Respect؛
بردباری Tolerance؛
شجاعت Bravery؛
دموکراسی Democracy؛
روابط انسانی مثبت Positive Human Relations؛
افزایش استانداردهای خدمات Increased Service Standards؛
شفافیت Transparency؛
حقوق و آزادی‌ها Rights and Freedoms؛
مقاومت در برابر دستورات غیرقانونی Resistance to illegal Orders.
رفتارهای غیراخلاقی عمومی (General Unethical Behaviors) عبارتند از:
تبعیض Discrimination؛
طرفداری و پارتی بازی Favoritism؛
رشوه Bribery؛
ارعاب روانی Psychological Intimidation؛
غفلت Neglect؛
استثمار Exploitation؛
خودخواهی Selfishness؛
فساد Corruption؛
خشونت Violence؛
ظلم Oppression؛
پرخاشگری Aggression؛
نفرگیری Recruitment؛
توهین Insults؛
فحاشی Profanity؛
آزار و اذیت جسمی یا جنسی Physical or Sexual Harassment؛
سوء‌استفاده از وظیفه یا قدرت Abuse of Duty or Power؛
شایعه پراکنی Gossip.
معیارهای اخلاق (Standards of Ethics) را می توان به شرح زیر فهرست کرد:
صداقت Honesty؛
توجه Attention؛
آزادی Freedom؛
کرامت Dignity؛
تحصیلات Education؛
مسئولیت اجتماعی Social Responsibility؛
برابری فرصت ها Equality of Opportunity؛
قانونمندی Legality؛
احترام متقابل Mutual Respect؛
کارآمدی Efficiency.
منشور اخلاقی (Code of Ethics) شامل اصطلاحات «اخلاق» و «دستورالعمل» است. اخلاق یک علم است و اخلاقیات علمی (Moralibus Scientiis) را می‌توان بر اساس حوزه‌هایی که در آنها اخلاق موضوعیت می‌یابد به:
- اخلاق فنی (Technical Ethics)؛
- اخلاق سلامت (Health Ethics)؛
- اخلاق علمی (Scientific Ethics) و ... تقسیم‌بندی کرد.
دستورالعمل‌ها (کدها) مجموعه یا فهرستی از قوانین اخلاقی قابل اجرا هستند که در حوزه‌ی موردنظر توسط افراد مرتبط مورداستفاده قرار می‌گیرند.
نمونه‌های معروف آن عبارتند از: «منشور اخلاقی مهندسی برق (IEEE)، انجمن مهندسی آلمان (VDI، Verein Deutscher Ingenieure)، و کدهای انتشارات (Pressekodex).
علاوه بر این، وبلاگ‌های طراحی فنی در مورد «دستورالعمل‌های اخلاق طراحان» وجود دارد.
در حال حاضر بسیاری از نهادها و سازمان‌ها منشورهای اخلاقی دارند. منشور اخلاقی این نیست که اخلاق چیست، بلکه این است که دستورالعمل اخلاقی چه می‌تواند باشد. این نشان می‌دهد که تأثیر دستورالعمل‌های اخلاقی در یک جامعه چقدر مهم هستند. یک ویژگی کلی این دستورالعمل‌ها ارزش‌های مشترک پذیرفته‌شده توسط افراد آن حوزه هستند.
اصطلاح دیگری که باید از نظر اخلاقی و دستورالعمل به آن توجه شود، مفهوم «آزادی» است. پذیرش قواعد اخلاقی توسط افراد، نشانه‌ی آزادی اراده و انتخاب آنهاست. با این حال، «افرادی که قوانین اخلاقی را با «اراده‌ی آزاد» می‌پذیرند، در اصل آزادی خود را با میل خود محدود می‌کنند.»
و از آنجا که انسان‌ها در جامعه زندگی می‌کنند و تنها نیستند، یکسری قوانین اخلاقی پذیرفته‌شده‌ی عمومی (دستورالعمل اخلاقی) باید وجود داشته باشد. زیرا مردم در جامعه با محدودیت‌هایی در کنار هم زندگی می‌کنند، مثلاً یک فرد نمی‌تواند کسی را بکشد و غیره.
رویکرد به اصول و دستورالعمل‌های اخلاقی در محدوده‌ی اخلاق هنجاری (Normative Ethics) قرار می‌گیرد. اخلاق هنجاری، یک منشور اخلاقی مبتنی بر دستورالعمل‌هایی است که از اصول و هنجارهای مورد قبول جوامع نشات می‌گیرد و می‌توان آن را اخلاق عقلانی (Rational Ethics) نامید.
می‌توان گفت افراد، مؤسسات یا دولت‌هایی که این اصول و هنجارها را در توافق با یکدیگر می‌پذیرند، دارای مسئولیت‌های اخلاقی هستند.آنها توسط کمیسیون‌ها و هیئت‌های اخلاق ملی یا بین‌المللی حسابرسی می‌شوند. نظرسنجی‌ها و رتبه‌بندی‌های ملی یا بین‌المللی نیز بعد از آن منتشر می‌شود.
ادامه دارد ...
مسئولیت اخلاقی طراح و طراحی اخلاقی ــ بخش دوم
